Zo’n zeuvenhonderd meter t laand ien, achter mien pabbe en mamme heur stee, stijt et huuske van mien oom Jans en tante Aikie. Ze wonen zeg mor mooi op e ruumte, zo het oom Jans dat ok altied wild, en zien vrouw, de oldste zus van mien mamme, was nooit aans wend west. Heerlek vond ze dat, niet ien e drokte, n mooi stukje buten et dörp. Mien ome Jans wordt deur de minsen ien t dörp ok wel Bril-Jans nuumd, omdat er al sinds joar en dag een bril op het met n mooi steveg montuur. Veul bemoeit er hum niet met et dörp, mor dat wil nog niet zeggen dat er hum niks aan minsen gelegen leggen let. Oom Jans is één van die minsen die niet zo bodde veul zeit, mor as de gelegenheid der om vroagd des te meer uut et stro zet. n Mantje met n golden hart, zo gezeid, veur de minsen die hum goed konnen. Hoewel ze n schier eigen huuske harren, doar op e vlakte, werd er deur e boeren op et dörp ok wel Rooie Jans nuumd. Niet zozeer vanwege de kleur van zien hoar, mor meer vanwege zien poletieke ienslag. n Echte rooie, wa-der, zeden de boeren, mor beslist niet verkeerd.
Oom Jans har host zien hiele leven ien t veen warkt, en de meeste van zien kammeroaden wadden veenarbeiders, net as hijzulf. En net as op veul aandere plakken, ok hier ien et Westerkwartier, werd der onnerscheid moakt tussen zaand – en veenvolk. t Veenvolk stond der om bekend dat et een hiel hechte, gesloten gemeenschap was, die heur eigen wetten en regels harren. Ze bepoalden voak zulf wel wat ze doen moesten, doar harren ze aander volk niet bij neudeg. En hoewel mien pabbe n zandboer was, kon Jans bezunder goed met hum opschieten. Ze wadden der veur nkander as et neudeg was, en ien e steek lieten ze mekoar nooit.
Je konnen ome Jans gien groter plezier doen as hum de kans geven de autoriteiten, of wat doar veur deur ging, n loer te draaien. En zo dee der dat net zo goed toen Nederland bezet werd deur Nazi—Duutsland. As t aan de bezetter lag, dan konnen de minsen wel kreperen, mor doar dacht ome Jans net eefkes aans over. As der gien tabak ien de winkels te koop was, dan wa-der beslist niet veur één gat te vangen. Dan zörgde der zulf wel dat er tabaksplanten ien huus kreeg die der met e goeie zörg die hum eigen was opkweekte net zo lang tot ze kloar wadden om te verwarken tot pieptabak. n Piepke roken was een van de weinege geneugten die Jans humzulf gunde. Draank gaf er niks om, mor n piepke met goeie tabak, doar genoot er zo donders van. Jans was van et type: een tevreden roker is gien onruststoker, zo wa-der nou eenmoal.
Dat Jans ok wel es dingen veur aandern dee die zo gezeid clandestien wadden, dat wisten de minsen wel. Jans was n overlever, en honderd procent zulf-veurzienend. Je konnen et zo gek niet bedenken of Jans kon der met overweg. As je ien nood zatten, dan konnen je altied bij rooie Jans terecht. We wieten allemoal wel dat nogal wat minsen de oorlogstied 1940-1945 ien armoede deurkommen binnen. Want zo bodde veul weelde wa-der niet ien die minne joaren. Sums wadden zelfs gewone dingen niet of amper verkriegboar. De minsen moesten ja overal bon-koarten veur hemmen as ze wat ien e winkel kopen wollen. En wat je dan kregen was bitter weineg, veur beheurlek wat guldens, die bij de bon op e koop toe leid werden.
Distributiebon
Zo wa-dat bij de krudenier, mor net zo goed ien e slagerij. Alles was ja op de bon, en biester veul vleeswoaren konnen je niet kopen veur de distributiebon. En al hielmoal niet as jem n gezin met vief of zes kiender te onnerholden harren.
En zukse gezinnen wisten rooie Jans wel te vienden. n Swien vetmesten was niet verboden. Mor n swien slachten veur eigen gebruuk was wat aans, dat moest ja allemoal officieel aanmeld worden bij de autoriteiten en butendien heurde et vlees ok keurd te worden deur de keurmeester.
Mor doar har ome Jans gien boodschap aan. A-der minsen bij hum kwammen om te vroagen of hij heur swien slachten wol, dan zee-der nooit nee. t Enege was wel, zee Jans dan, dat zuks niet overdag gebeuren kon, dat moest beslist gebeuren ien t duuster, as gien mins et zag. Des te loater des te beter.
Mor dan was de vroag vanzulf hoe dat swien dan bij Jans en Aikie bracht worden moest. Want gewoon ien et dörp slachten was veuls te riskant. Veul te veul kans op lawaai van et swien ien doodsnood, en der stonnen altied wel buren kloar die van de verkeerde partij wadden dien groag de boel verrroaden wollen.
Doarom har Bril-Jans as enege eis dat ze et swien bij hum brachten. Dat gebeurde dat ien e winter voak ien e vroege oavend tussen zes en acht uur, as t al mooi donker was, en de spertied nog niet iengoan was. En de minsen moesten der ok genoegen met nemen dat et slachten ien de nachteleke uren gebeuren moest, met blinderingspapier veur alle roamen. Nou harren Jans en Aikie zo goed as gien buren, dus veur t lawaai wadden ze niet bang. Belangrieker was dat der ok gien licht deur de roamen scheen zodat de clandestiene slachting zunder veul spektoakel deurgang vienden kon.
Mor ja, n swien slachten is tot doar aan toe, mor je moesten der wel degelek licht bij hemmen, want aans kwam et ja niet goed.
Mor ja, n swien slachten is tot doar aan toe, mor je moesten der wel degelek licht bij hemmen, want aans kwam et ja niet goed. Elektriciteit wa-der nog niet aanleid in et butengebied woar Jans en Aikie woonden, et enege gerief dat ze tot heur beschikking harren was n olle carbidlanteern, die gaf mooi zacht licht, mor wel genog licht om alle orgoanen van et dier zien te kinnen.
En zo het oom Jans hiel wat minsen uut e nood holpen ien zien eenvoudege eigen veenwoning ver buten et dörp. En mien pabbe het er messchien wel de grootste dienst bewezen ien e eerste weken noa de bevrijding.
Ik heb jim ien een van mien eerdere 4 en 5 mei verhoalen al es verteld dat der ien et dörp woar ik geboren bin nogal wat boeren lid worden wadden van de verkeerde partij, die Duuts-georienteerd was. Destieds heb ik jim ok verteld dat mien pabbe noar de Kringleider van die Duuts-gezinde partij west was toen hum één van zien beide koeien doodgoan was. En om een nije koe aanschaffen te kinnen moesten je beslist lid wezen van de nationaal socialistische beweging, en moesten je een vergunningsbriefje ophoalen bij de Kringleider van dizze partij. Toen mien pabbe heurde dat der pas lid worden kon deur met de hand op e biebel te zweren oafstand te doen van zien trouw aan de Nederlandse keunegin, en onveurwoardelijke trouw zweren moest aan de Führer Adolf Hitler, het er der van oafzien. Want dat wol der niet. En doarom moest hij ien die bezettingstied hielmoal noar Assen, veerteg kilometer verderop, om doar zo’n vergunning te kopen. Dat het pabbe der veur over had, en dus wa-der gien lid worden van de kwoaleke vijandege partij. Mor zien oldste broer har allinneg mor veurdelen zien van zo’n lidmoatschap. En dus werd hij wel lid van de foute partij. Met heftege gevolgen.
Noa de oorlog werd hij met zien vrouw oppakt en noar t kamp Westerbörk hin brocht. De beide kiender werden elders onderbracht, en hoewel geen van beiden ooit wat verkeerds doan har ien e bezetting, gingen ze net zo makkelek et kamp ien. En hoe dat was hemmen jim veur n poar week leden zien kinnen op tillevizie in de documentaire Westerbork na de bevrijding. Dat was beslist gien pretje, en over t algemeen barre omstandegheden met honger en kwelling.
Toen dizze oom en tante oppakt weren reden de jeeps van et Nederlandse leger nog eefkes met de militaire woagens bij ons de ree op, om mien pabbe op te hoalen. Toevalleg was oom Jans net bij ons. “Dat Jan zien broer lid worden is van de NSB wil nog niet zeggen dat Jan ok lid worden is-hij het der beslist van oafzien. Jan is geen lid van de verkeerde partij. As joe Jan metnemmen willen noar et kamp dan goa ik ok met, dan stoppen joe mij ok maar ien t kamp,” zee ome Jans. En alle omstanders en verders et hiele dörp wisten dat oom Jans et tegenovergestelde was van een verroader. En dus werd dank zij oom Jans mien pabbe (en dus ok mien mamme) met rust loaten, want as rooie Jans zowat zee, dan konnen je der van op aan.
Bert Weggemans